İnsan, genetik mirasının sağladığı özellikler ve çevresel olanaklarıyla doğa sporlarına ilgi duyar ve spor yapar. Merak, keşif ve sınırlarını zorlamak üst düzey beceriyle birleşerek doğa sporları yapılır. Ortam, teknik ve malzeme her zaman değişkenlik gerektirir. Plan, grup uyumu, dikkat ve önlemler güvenliğin temel değişkenleridir. Aslolan, sağlıklı şekilde eve dönmektir. Her işte olduğu gibi bazen insandan bazen de çevreden kaynaklanan risk ve tehlikelerle karşı karşıya kalınır. Bunlar kazaya ya da kaybolmalara yol açabilir. Böyle anlarda risk, tehlike ve güvenlik yönetimini iyi yürütmek zararı en aza indirir. Bu nedenle, doğa sporları etkinliklerinde kaybolma ve kaza olduğunda akılcı ve soğukkanlı davranmak, risk ve tehlikeyi iyi yönetmek güvenli etkinlik yapmayı sağlar. Her önleme karşın kaybolma ve kaza olur ise de sistematik ve sürdürülebilir arama ve kurtarma yapmak gerekir.
Şunları unutmamak gerekir: Risk almak bireysel bir karardır ve risk alma davranışı, yapılan işe meydan okumadır. Risk ve tehlike ilişkilidir. Tehlike belli, açık ve nesnel iken, eğer biliniyorsa, riskler çeşitli ve özneldir. Grup etkinliklerinde, grup kararı ve önderin davranışı belirleyicidir. Zorluğu nasıl algıladığınız sınırları belirlemede etken olabilir.
Risk, değerli birşeyi kaybetme, zarar görme ya da kazaya uğrama olasılığıdır ve üç etmenin ortak sonucudur: Olasılık x Şiddet x Sıklık. Olasılık, kazanın gerçekleşme ihtimalidir, ne sıklıkla olduğudur. Şiddet, kazanın verdiği zarardır; hafif, orta, ağır gibi. Sıklık, katılınan etkinlikte ne sıklıkla riske maruz kalındığıdır. Riskler fiziksel, psikolojik ve toplumsal riskler olarak sınıflanır. Fiziksel risk algılanır; kaya düşmesi, çığ, hipotermi gibi. Psikolojik risk, yaygın olarak korku ile ilgilidir; karanlık, kaybolma gibi. Toplumsal risk, bireysel korkular olduğu zaman oluşur; korkak kişiye önderlik yapma teklifi gibi. Kişi etkinliği yaparken etkinlik içinde hissedilen risk algılanan risktir. Özellikleriniz ve becerileriniz öznel riski kontrol eder. Aynı şekilde, kaya düşmesi, çığ gibi nesnel riskleri de yönetebiliriz.
Tehlike, büyük zarar veya yok olmaya yol açabilecek durum ya da şeydir. Kesinlik arzeder. Yaralanma ve hasara neden olan umulmadık olaydır. Akarsuda su baskını, buzulda çatlak, dağda çığ ve kaya düşmesi, denizde saklı kaya, doğada şimşekli fırtına, çurumun yüzeyi, karlı alanın eğimi, hızlı akan su, fırtınalı hava, buzuldaki çatlak, mağaradaki sifon tehlikedir.
Doğa sporlarında riski azaltmak, tehlikeleri en aza indirmek ve güvenliği artırmak için bazı öneriler sunulur. Bunlar; nitelikli eğitim, plan yapmak, gerekli ve nitelikli araç-gereç, bilgi, beceri ve tutum, grup dinamiği, yön bilgisi, hava durumu, sağlıklı iletişim, hız ve zaman yönetimi, yasalara uymak, doğaya ve yaşamı sürdürme kabiliyetidir.
Risk yönetimi için risklerin sayısallaştırılması, tehlikelerin tanımlanması ve nasıl uğraşılacağının bilinmesi, stratejiler tasarlamak gerekir. Yönetimde,potansiyel tehlikelerin istatistiği, risk kaynağı, yaşanmış kazaların raporları, kazazedenin etkinlik deneyimi, katılımcıların riskli durumları nasıl algıladıkları, varolan tehlikelerin ne oranda yaşandığı önem taşır. Risk yönetiminde iki temel yaklaşım vardır: 1) Riskten kaçınmak: Etkinlik için fiziksel yetersizlik, yaş uygunsuzluğu, yön hatası, hastalık gibi etmenler varsa plan değiştirmek gerekir. 2)Riski azaltmak ve kontrol etmek: Örneğin, bir kaya duvarına tırmandınız, inmeye hazırlandığınızda yağmur başladı… ortam değişir ve risk artar, zaman fazla harcanır, karanlık olur, yorgunluk ve soğuk şikayetleri artırır. Bu durumda durum kontrol altına alınır ve plan değiştirilerek risk azaltılır. Tehlike ortadan kalkmaz ama kabul edilebilir düzeye iner. Konuyu biraz daha açarsak şunlar söylenebilir: Risk yönetimi planı yapmak elzemdir. Plan dahilinde riski tanımlamak, ölçmek, değerlendirmek, planı uygulamak ve gerekirse geliştirmekle olanaklıdır.
Gerçek riskin ölçülmesi; ölüm, yaralanma, ekonomik kayıp, iş kaybı ve benzerlerinin ölçülmesiyle olanaklıdır. Risk ölçüm yöntemlerden birisi, Öldürücü Kaza Oranlarıdır. Bu Teknik, farklı etkinliklerin göreli tehlikesinin hesaplanması için etkinliğe harcanan her bir milyon saatteki ölümlü kaza oranlarının hesaplanmasını gerektrir. Konuyla ilgili olarak, bu şekilde başlaması önerilmeyen abartılı bir örnek olay paylaşmak anlatımı daha anlaşılır kılar: Alpin tarz bir zirvenin hafta sonu tırmanışında 70 metrelik bir kaya etabı tırmanmayı planlıyorsunuz. Kaya sağlam ve rota tırmanmaya hakim olduğunuz zorluk derecesinin altında; mesela III derece. Bu etabı ip kullanmadan tırmanmayı düşünüyorsunuz. Bir kaza riski sizce ne kadardır?
Yanıt:
Şiddet: Bu etabın üst kısmında bir yerden düşmenizin sonuçları ciddi olacaktır; ağır yaralanma veya ölüm. Şiddet seviyesi yüksektir.
Olasılık: Düşme olasılığınız azdır; daha önce, emniyetle de olsa, bundan çok daha zor yerleri güçlük çekmeden tırmanmıştınız. Olasılık düşüktür.
Süre: Etap oldukça uzun ve siz de bir süre boyunca orada tırmanacaksınız. Kilit hamleleri aşmak yorucu olacaktır. Risk altında kalınan süre orta uzunluktadır. Risk formülü size öznel bilgi verir. Matematiksel çözüm yanıtı vermez ama çözüm gösterir.Olası çözüm: İpe girin.
Etkinlik yaparken güvenlik önlemlerini almak, risk ve tehlikelerden uzak durmak, tehlikenin olmadığından emin olmak gerekir. Ancak, belli bir yerde herhangi bir kaza olmaması ileride orada bir kazanın olmayacağını göstermez. Şunu kesin bilmeliyiz: Doğa sporları etkinlikleri kişisel yaralanma ya da ölüm tehlikesi olan etkinliklerdir. Bu nedenle, katılımcılar bu risklerin farkında olmalı ve kabul etmelidirler. Ayrıca, dahil oldukları etkinlik ve eylemleri için sorumluluk almalıdırlar. Daha güvenli etkinlik yapmak için etkinliği azımsamayın, kararsız kalmayın, gerçekleri kabul edin, seçenekler üzerinde düşünün, içinde olduğunuz durumun farkında olun, planlanmış hedefe ulaşmayı zorlamayın, kabul edilebilir risk sınırınızı ihlal etmeyin, huzursuzluk duymayın, hatalı karar alma zinciri oluşturmayın, hataların birbirini izlemesine izin vermeyin, yanlış bilgilendirmenin fazlalaşmasına, seçeneklerin azalmasına neden olmayın. Unutmayın! Hatalı kararları anlamak, stresi kontrol etmek, yapılanmış karar alma stratejisi kullanmak, hatalı yargı gruplarından arınmak, hata zincirini kırmaya yardımcı olur. Her tür güvenlik yönetimine karşın kaybolma ya da kaza olur ise nasıl hareket edilmelidir? Bunun için üç maddelik bir kılavuz oluşturmak yararlı olabilir.
- Kaybolma ya da kaza olduğunda öncelikle durumu değerlendirin, gerekli ise sabitlemeyi gerçekleştirerek ilkyardım yapın ve bilginiz-yetkiniz dahilinde tıbbi müdahele de bulunun. Risk ve tehlikeleri değerlendirin. Olay bilgilerini derleyin ve neler yapabileceğinizin planını yapın. Başa çıkamayacağınız bir durum var ise arama ve kurtarma ve güvenlik birimleriyle iletişime geçerek komuta sistemine dahil olun, iletişim araçlarını etkili kullanın ve birimlerle iş birliği yapın. Bu süreçte tahliye yöntemlerinin belirlenmesine katkıda bulunun. Yardıma ihtiyacınız yok ise tahliye yöntemini siz belirleyin.
- Kurtarıcıların güvenliğini sağlayın çünkü takım güvenliği her şeyden önce gelir. Koruyucu ekipmanlarınızı kontrol edin ve uygun şekilde kullanın. Zorunlu değilse asla tek başına çalışmayın.
- Arama ve kurtarma stratejisi geliştirin. Bunun için son bilinen nokta, rota planları ve çevresel etmenleri kullanarak olası arama ve kurtarma bölgesini belirleyin. Yollar, barınaklar, su kaynakları gibi bölgelere ulaşmayı odaklanın. Arama ve kurtarma tekniklerini belirleyin. Kurtarma işlemi tamamlanınca hızlı şekilde hastaneye veya ileri tıbbi bakım merkezine transfer yapın. İşlemleri yaparken hava durumunu iyi okuyun. Gece operasyonları için önlem alın ve çevresel zararları en aza indirin. Stresi iyi yönetin. Ailelerle açık ve şefkatlı bir şekilde iletişime geçin.
Özetle, etkili güvenlik yönetimi, tüm etmenlerin sistematik olarak analiz edilmesine ve kaçınma, azaltma, aktarma, kabul etme değişkenlerinin hayata geçirilmesine dayanır. Ancak, her zaman kaza ve kaybolma olasılığı vardır. Bu durumlar arama ve kurtarma etkinlikleri gerektirir. Unutmayalım ki, arama ve kurtarma süreklilik gerektirir; örgütlenmesiyle, bilgi birikimiyle, tatbikatıyla, saha çalışmasıyla, gönüllülüğüyle. Kaybolmadan ve kazaya uğramadan gerçekleşen doğa sporları etkinlikleri dilerim.