İnsan, Allah’a kulluk etmek için yaratıldığı gibi, beden ve ruhuyla bir bütün kabul edilmiştir. Bu nedenle insanın dirisi dokunulmaz olduğu gibi ölüsü de dokunulmazdır. Mükellefin fizik ve ruh bütünlüğüne saygı göstermek tüm toplumun ortak vecibesidir. Ayrıca bu fizik bütünlüğüne göre insan uzuvlarının, insanın lehinde veya aleyhinde şahitlik yapacakları en temel metin olan Kur’ân’da ifade edilmiştir. “İmanlı, saf ve namuslu kadınlara iftira atanlar dünyada ve âhirette lânetlenmişlerdir, onlara büyük bir ceza vardır. O ceza gününde dilleri, elleri ve ayakları, yapıp ettikleri hususlarda aleyhlerine tanıklık edecektir. (Nur, 24/23-24)”, “O gün biz onların ağızlarını mühürleriz. Elleri bize konuşur, ayakları da kazandıklarına şahitlik eder (Yasin, 36/65).”, “Nihayet cehenneme vardıklarında, kulakları, gözleri ve derileri, yapmış oldukları işler hakkında, kendileri aleyhine şahitlik ederler (Fussilet, 41/20).”, “Artık insan, mazeretlerini sayıp dökse de kendi aleyhine tanıktır (Kıyamet, 75/14-15).” Ayrıca dünya da insan için bir imtihan yeri olup yaşadığı hayat tamamen kayıt altına alınmaktadır. Ölümün kalemi bir boyutu ise eskatolojik unsur olarak haşrin cismani mi yoksa ruhani mi gerçekleşeceğidir. Cenazeye bir de bu anlamda bakınız lütfen.
- İnsanın Dirisi de Ölüsü de Kıymetlidir?
İslam hukukunun insanın dirisi ve ölüsüne de verdiği değer ortadadır. Hukuk sistemlerinde de bu durum en başta gelen temel haklarda kişi dokunulmazlığı olarak ifade edilmiş ve anayasa ile güvence altına alınmıştır. Ölümle kişinin fiziki açıdan hayatının dünyevi anlamda son bulduğu ölüm ve buna bağlı olarak dinî-hukukî hükümlere muhatap olmaya elverişliliği yani ehliyeti sona erer. Fıkha göre ölen kişiye karşı toplumun yerine getirmesi gereken görevleri vardır. Onlardan biri de vefat edenin yıkanıp ve kefenlenmesi, cenaze namazının kılınması ve kabre kadar taşınıp defnedilmesidir ve bu ameliye farz-ı kifayedir. İslam hukuk anlayışına göre insan temiz doğduğu için temiz olarak gömülmesi gerekir ve yıkanır. Çocuğunun kırkı çıktığı gibi ölenin de kırkını çıkartıyoruz ya. Aradaki benzerliği ve farkı da siz bulun lütfen. Hatta size şu şekilde bir metafor vermek isterim. Halk inanışına göre o düşüncede insan öldüğünde ruhu üç gün evden gitmezmiş. Ben bunu tecrübe ettim. Rahmetli dayım için üç gün evinden gitmedi. Tanık olanlar sadece ben değil başkaları da var, o nedenle yazdım. Neyse. Bilime göre de insan öldüğünde bilinci için iki veya üç gün devam ettiği söylenmesi ölüm için yeni bir haşre açılan kapı olsa gerek. Düşünsenize ölüm esnasında ve öldükten sonra tüm bilincinizi sizin için kayıt aldıklarını. Gene neyse diyeceğim. Yapay zekâ çalışıyoruz biraz da ondan yazdım.
Fıkha göre toplum adına cenaze yıkama işini gassal yapıyor. Belediyede resmi çalışan gassallar. Saat gibi tiktak çalışan gassallar. Onun sayesinde toplumun üzerinden bu sorumluluk fıkhen kalkmaktadır. Gassallık artık meslek oldu. Görevlerini bi hakkın yapıyorlar. Gassal dizisiyle biraz toplum, ölümden ölüme değil de, televizyondan onları anlamaya çalıştı. Belki sonra kadın gassal da rol alınca işlem heteronormatif olarak iş çözüldü de rahatladık. Çok şükür.
2. Gassallık Mesleği
Mesleğinin ana hatları ölüm ve ölü üzerine olan gassal, bahsedilen açıklamalarda olduğu gibi diğer meslek gruplarından yaptığı işin manevi ve uhrevi yönünden ayrıldığı ortadadır. Siz de Halk eğitimlerin açtığı meslek kurslarıyla bu işi öğrenebilirsiniz. Diyanete bağlı değil bakın, müftülüklerde değil bakın Halk eğitim kurslarında. Başka yerde açılıyor mu ben bilmiyorum. Ne de olsa gassal halk için, eğitimi de halk eğitim olmalı değil mi? Bir bu gassallık mesleği belediye hizmetleri arasında yer almaktadır. Eskiden İmam Hatipte okurken bize ölü yıkayıcısı derlerdi. Başka işimiz yokmuş o zamanlar demek ki. Sahi ben hiç yıkamadım. Sırf ölü yıkayıcısı demesinler diye. Aramızda kalsın istiyorum.
Çünkü gassal olmak isteyen kişinin fiziksel ve ruhsal olarak bu göreve hazır olması gerekir. Ahmet kural çok güzel oynamadı mı sizce de? Ben ona teşekkür etmek istiyorum. Bir projemizi televizyon dizisi olarak görmüş olmak bile mutluluk kaynağıdır bizim için. Hem TRT’ye hem de senaristimize ve kadın gassalımıza teşekkür ederim.
Nasıl gassal olunur siz de merak etmiyor musunuz? Tabi önce resmi ölüm belgesi olması lazım. Hukuk ve fıkıh medeniyetindeyiz unutmayın. Yoksa miras paylaşımı yapılamaz. Teberrucular mı? Devir mi? Iskat-ı salah ve savm mı? Kim dedi bunları. Dış ses sen aradan bir çekil önce. Senarist unutmuş mu? Olabilir be kardeşim abartma. Gassal ancak İlahiyatçıdan ve İmam hatip mezunundan olacak diye bir şart mı vardı? Öyle olsaydı, ben o zaman görürdüm dış sesin dile getirdiklerini yapanların halini…
Gassal olacaksan fiziksel ve ruhsal olarak bu göreve hazır olacaksın. Bize sınıf açısından büyük abilerimiz ölü yıkarken başına gelenleri anlatırlardı da çok korkardık. Ah travmam sonrası stres bozukluğum. Ne demek mi? aynen şu travma sonrası stres bozukluğu (TSSB), son derece stresli veya korkutucu bir olayın (ister olayın bir parçası olmak ister olaya tanık olmak) neden olduğu bir ruh sağlığı sorunudur. Belirtiler arasında geri dönüşler, kabuslar, şiddetli kaygı ve olayla ilgili kontrol edilemeyen düşünceler yer alabilir. Aldı da zaten.
Pandemi dönemini en hareketli geçiren kardeşim bence gassal kardeşim oldu. Onun sağlığı durumu çok konuşuldu mu acaba. Belki de pandemi bu mesleğin yeterliliklerinin en çok sorgulandığı dönem oldu. Özellikle pandemi sürecinde virüs nedeniyle vefat edenlerin yakınları bu tarz sorularına cevaplar aramıştır. Bu gibi nedenlerle de biz de gassallık eğitimi veren resmi kurumların yeterli eğitim verip-vermediklerinin araştırılması gerektiğini düşünerek bir TÜBİTAK projesi hazırladık ve bu proje kabul edilmişti. İlginç sonuçlara ulaştık. Ancak biz nasıl gassal olunur onunla devam edelim:
3. Gassal Kimdir?
Gassal, İslam fıkhi doğrultusunda, vefat eden kişilerin yıkanma, kefenlenme ve defin öncesi hazırlık işlemlerini yapan kişidir. Erkek cenazeleri erkek gassallar, kadın cenazeleri kadın gassallar tarafından yıkanır. Bu işlem, dini vecibelere uygun olarak titizlikle gerçekleştirilmelidir. Gassallık, yalnızca teknik bilgi değil, aynı zamanda sabır, empati ve dini hassasiyet de gerektirir. Manevi mesuliyeti ön planda olan bir meslektir artık. Ölüm kağıdı olmadan cenaze yıkanmaz. Vasiyet olsa bile. Şunu belirtmeden geçemeyeceğim ölümün tanımını ilgili mer’î mevzuatta bulan olursa lütfen bize haber versin. Şehitlik önemli çünkü.
Gassalın görevi yalnızca cenaze yıkamakla sınırlı değildir. Görev tanımı şu işlemleri içerir:
- Cenazeyi dini kurallara uygun şekilde yıkamak
- Kefenleme işlemini gerçekleştirmek
- Mezarlık ekipleriyle defin sürecini koordine etmek
- Gerekirse aileye dini rehberlik sunmak
- Kullanılan malzemelerin hijyenik şekilde muhafazasını sağlamak
- Defin öncesi hazırlıklar hakkında aileye bilgi vermek
- Gerekirse cenaze namazı sürecine destek sağlamak
Tüm bu işlemler, yüksek düzeyde mahremiyet ve saygı gerektirir. Bu nedenle gassalların görevlerini yaparken gösterdikleri dikkat, dini ve insani bakımdan büyük önem taşır.
4. Kimler Gassal Olabilir?
Gassal olmak için belirli bir dini eğitim zorunluluğu yoktur ancak bazı kurumlar İmam Hatip mezunu veya ilahiyat eğitimi almış kişilere öncelik tanır. Temel şartlar şu şekildedir:
- En az ilkokul veya ortaokul mezunu olmak
- Fiziksel ve psikolojik olarak bu görevi yapabilecek durumda olmak
- Belediyeler, Diyanet İşleri veya özel mezarlık kurumları tarafından düzenlenen eğitimlere katılmak
- Cenaze yıkama ve kefenleme işlemlerine dair uygulamalı eğitime katılmak
Ayrıca belediyeler veya özel kurumlar tarafından düzenlenen cenaze hizmetleri kurslarına katılarak sertifika alınması gerekir. Bu kurslar genellikle birkaç hafta süren pratik ve teorik derslerden oluşur. Eğitimlerde cenaze yıkama uygulamaları, kefenleme, dini prosedürler ve hijyen kuralları öğretilir. Bazı kurslar, başarılı kursiyerlere doğrudan istihdam da sağlamaktadır.
5. Gassal olma Şartları Nelerdir?
Gassal olabilmek için bazı özel şartlar söz konusudur:
- Dini kuralları iyi bilmek ve uygulamada hassas olmak
- Fiziksel dayanıklılık ve titizlik sahibi olmak
- Duygusal olarak güçlü ve sabırlı olmak
Resmî kurumlarda çalışmak için ilgili belediyenin ya da Diyanet’in açtığı kursları başarıyla tamamlamış olmak
Gassal sertifikasına sahip olma ve mahremiyete saygı duyan ve etik kurallara uyan biri olmanın yanında ayrıca bu meslek için bireylerin, insanlarla empati kurabilen ve kriz anlarında soğukkanlı kalabilen yapıda olması gerekir.
6. Son Bir Özet Geçelim
Öncelikle burada dile getirilenler yüzeyseldir ve sosyolojik durum göz önünde tutularak yazılmıştır. Gassal Arapça bir kelimedir ve yıkayıcı, çok yıkayıcı anlamına gelir ve tabi yıkamadan kasıt ölüyü yıkamaktır.Ayrıca eskimiş, din bilgisi anlamına da gelir. Başta İslamiyet olmak üzere pek çok inanca göre ölüler gömülür. Bu işlem öncesinde ise ölülerin bedenleri temizlenir. Türkiye gibi pek çok ülkede de bu işi icra eden kişilere gassal denir. Gassalın hangi şartlar altında çalıştığı, dini vecibeleri ne derecede yerine getirdiği, eğitimleri, bu eğitimleri nerede aldıkları ve neye göre görevlendirildikleri, çalışma ortamlarının ne derecede steril olduğu gibi sorular mesele haline getirilerek ona yardımcı olmak önce belediyenin sonra toplumun görevidir. Artık sana belediye baksın sözü tarihen ve kanunen doğrulanmış oldu.
Gassal en başta ölüm-din ilişkisinin hem duygusal açıdan bir emek olduğu hem de maddi yönden de bir kazanç oluşturabilecek şekilde yetiştirilir çünkü artık bir meslektir. Gassal, ölüm tüketiminin profesyonel bir iş olarak görüldüğü ölüm endüstrisinde dinin ölü bedenleri organize etmedeki güçlü yönünü yeniden gündeme taşımayı temsil eder. Türkiye’de yerel yönetimlerin cenaze hizmetleri kapsamında sunduğu hizmetlerini şekillendiren temel ölçütlerden birisinin din olması, gassalın çalışmaya konu edilmesi için yeterli gerekçedir. Dünyada her canlının ölümü tadacağı gün vardır. Son bulan nefsin, nefesin hayat bulduğu bedenin de yıkanma görevi belediyelerdeki veyahut camilerdeki çalışan gassalın yaptığı bir faaliyettir. Yardımcı hizmet sınıfında yer alan personeller pek çok kurum ve kuruluş bünyesinde çalışabilmektedir. Örneğin Sağlık Bakanlığı, Diyanet İşleri Başkanlığı ve yurt genelindeki belediyelerde gassal olarak binlerce kişi görev yapmaktadır. Artan nüfusa bağlı olarak artan ölüm oranları nedeniyle bu kişilere olan ihtiyaç da daha da arttırmıştır. Bu nedenle işsiz kimseler bu mesleğe yönelebilir. Ancak bu mesleği icra etmek son derece ve tam manasıyla zordur. Çünkü herkes ölü bir bedenle ilgili işlemleri yerine getirecek kadar sağlam bir bünyeye sahip olmayabilir. Gassal dizisini hatırlayın. Tercih edilmemesinin en başında gelen sebeplerinden biri korkma, ürkme ve travmadır.
Not: Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Âhirette Organların Konuşması ve Şahitliği
Speech and Testimony of Organs in the Hereafter According to the Qur’an Ahmet ÖZBAY