Tiroid hormonlarının sentezi, büyüme ve gelişme sürecinde önemli rol oynamaktadır. Tiroid hormon yapımında temel taşı olan iyot elementi yetersizliği önemli bir halk sağlığı sorunu olarak karşımıza çıkmaktadır. Yaşadığımız ülkenin coğrafi özellikleri, beslenme alışkanlıkları iyot alımını etkiler. Örneğin; yetersiz deniz ürünleri tüketimi, iyottan fakir topraklarda yetişen besinlerin tüketimi, guatrojen alımı gibi nedenlerle oluşan iyot yetersizliği sonucunda; hipotiroidizm, büyüme yetersizliği, hücresel oksidasyon ve bazal metabolik hızda azalma gibi olumsuz sonuçlar meydana gelebilmektedir. Gebelik ve laktasyon dönemlerinde iyot element gereksinimi artmaktadır. İyot yetersizliği ya da fazla alımına bağlı olarak anne ve bebekte benzer sorunlar ortaya çıkabilir. İyodun gebelikte fazla alınmasına bağlı olarak da hipotiroidizm meydana gelebilir ki bu duruma “Wollf Chaikoff” etkisi adı verilmektedir. Bu nedenle gebe ve emziren annelerin kullanmakta olduğu içme suyundaki iyot miktarı bile önem arz etmektedir.
İyot, nonmetalik halojen bir element olup tiroid hormonlarının sentezinde, büyüme ve gelişmede önemlidir (1). Tarih sayfalarına baktığımızda iyot elementinin adını, Yunanca’da menekşe-mor anlamına gelen “iodes” kelimesinden aldığını görmekteyiz. Yine bu tarihi yolculukta İsviçreli Dr. Coindet, deniz yosunu ile guatr tedavi edilmesi konusunu bildirmişken, 1851 yılında Fransız kimyacı Chatin de iyot yetersizliğinin guatra yol açtığı hipotezini öne sürmüştür(2,3).
İyot kaynakları olarak toprakta ve denizde “iyodür” formunda olan elementin güneş ile etkileşme sonucunda uçucu olan iyot formuna dönüştüğünü bilmekteyiz. Toprakta iyot düzeyi yetersiz ise iyot takviyesi yapılması gerekmektedir. Erozyon olan yerlerde içme suyu ve toprakta yetişen ürünlerde iyot miktarında azalma meydana gelmektedir. Guatrojenik alanlarda su iyot içeriği 0,1-2 µg/L iken, guatrojenik olmayan alanlarda ise 2-15 µg/L’dir. Tuzlu su balıklarının iyot içeriği 300-3000 µg/kg iken, tatlı su balıklarınınki 20-40 µg/kg’dır. İnek sütü ve yumurtanın iyot içeriği toprağın iyot içeriğine bağlıdır. Ayrıca, kullanılan pişirme yöntemine göre de besinlerin iyot içeriği farklılaşmaktadır(kızartma işlemi ile yaklaşık %20, ızgara işlemi ile %23, haşlama işlemi ile ise %58 oranında kayıp meydana gelmektedir)(1,4).
İyot fizyolojisinde iyot emilimi, taşınması ve salgı bezlerinde yoğunlaştırılması önem taşımaktadır. İnorganik iyodun tümü intestinal sistemden emilmekte, sodyum-iyodür simporter taşıyıcı proteini(NIS) ile tiroid ve tükürük bezinde yoğunlaşmaktadır. Brom(Br), nitrat(NO3), tiyosiyanat(SCN) ve perklorat(ClO4) taşınmasında da kullanılan bu taşıyıcı; tiroid bezi, meme, kolon ve ovaryum bazolateral membranlarında yer alır. İyot havuzu; dolaşımdaki organik havuz, dolaşımdaki inorganik havuz ve intra-tiroid organik havuzundan meydana gelmektedir. İyot yetersizliği önemli bir halk sağlığı sorunu olup, dünya ülkelerinin %95’ini etkilemektedir(5). Yetersizliğin; deniz ürünlerinin düşük tüketimi, iyottan fakir topraklarda yetişen besinlerin tüketimi, guatrojen alımı ve perklorat kontaminasyonu gibi nedenleri mevcuttur(4). İyodun yetersiz alımı sonucunda; hipotiroidizm, büyüme geriliği, hücresel oksidasyon ve bazal metabolik hızda azalmalar gözlenmekte olup, yetersizlik sonucu oluşan mental retardasyon dünyadaki önlenebilir beyin hasarlarının en yaygınıdır(1,6). Yaşamın ilk 6 aylık döneminde 110 µg/gün, 6-12 aylık döneminde 130 µg/gün, 1-12 yaş döneminde 120 µg/gün ve erişkinlik döneminde 150 µg/gün olan iyot gereksinimi, gebelik ve emziklilik döneminde yaklaşık %50 artarak 250 µg/gün’e ulaşmaktadır(7). Tolere edilebilir maksimum alım miktarı ise gebe ve emzirenler için; Birleşmiş Milletler Ulusal Sağlık Enstitüsü tarafından 1100 µg/gün, Dünya Sağlık Örgütü(DSÖ) tarafından ise 500 µg/gün olarak bildirilmiştir(8).
Vücudumuzda 20-30 mg iyot bulunmaktadır ve bunun yaklaşık %75’i tiroid bezindedir. Tiroid hormon [triiyodotironin (T3), tiroksin (T4)] sentezinin ana elementi olan iyot ve onun iyonize formu iyodürün ana kaynağının diyet olması sebebiyle günlük 100- 150 µg iyoda gereksinim vardır. İnorganik iyot konsantrasyonu organizmada oldukça düşük düzeydedir. T4, T3, diiyodotirozin ve monoiyodotirozin organik formları ise vücutta dönüşüm hâlindedir(1,9). Gebelik döneminde tiroid bezi uyarılmaktadır. Bu durum; artan östrojene bağlı tiroksin bağlayıcı globülin düzeyindeki artma ve serbest tiroid hormonundaki azalma; tiroid hormonlarının periferik metabolizmasındaki değişiklikler gibi faktörlere bağlıdır. Ayrıca gebelikte böbrek kan akımı ve glomerüler filtrasyon hızının artması nedeni ile böbreklerden idrar ile iyot kaybı meydana gelmektedir. Böylece, iyot ihtiyacı artırmaktadır(8). Bu nedenlerden dolayı gebelerde iyot durumunun değerlendirilmesi önemlidir. İyot durumunu gösteren en pratik yöntem idrar iyot konsantrasyonudur. Bu düzeyin erişkin bireylerde 100-199 µg/L, gebelerde ise 150-249 µg/L olması gerekmektedir. İdrar iyot konsantrasyonunun 24 saatlik veya anlık ölçümü yapılabilir.
Annede görülen iyot eksikliğine bağlı olarak; fetüste düşük, ölü doğum, konjenital anomaliler, perinatal mortalite, yeni doğan ölümleri, endemik kretenizim, çocuk ve gençlerde mental işlev bozuklukları, büyüme ve gelişme geriliği gibi durumlar görülmektedir(8). İyot eksikliğine bağlı olarak santral sinir sistemi nöronlarındaki dallanmalar azalmakta; bu durum da bağlantı noktalarında azalmaya bağlı olarak IQ seviyesinde düşüklüğe neden olmaktadır(10,11). İtalya’da yapılmış bir çalışmada, gebelikten 2 yıl önce iyotlu tuz tüketimine başlayan kadınlarda tiroid işlevlerinin daha iyi olduğu bildirilmiştir(12). Gebelik sırasındaki ciddi iyot eksikliğinin, çocuklarda bilişsel-motor fonksiyon, işitme-konuşma becerileri ve beyin gelişimi üzerinde etkili olduğu bilinmektedir. Yapılan çalışmalarda, hafif-orta şiddetteki yetersizliğin bile bilişsel gelişim ve okul performansını azaltabileceği gösterilmiştir(13). Ayrıca fetal dönemde yüksek miktarda iyoda maruziyetin yeni doğanda birkaç hafta veya ay sürebilen hipotiroidi meydana getirebileceği bilinmektedir (14). Yüksek miktarda iyot alımı T3 ve T4 sentezini inhibe etmekte olup, bu durum Wollf-Chaikoff etkisi olarak adlandırılmaktadır. Son yıllarda yapılan çalışmalar, iyot desteğinin gebelik sonuçları ve yenidoğanın uzun dönemli gelişimine etkileri üzerine odaklanmaktadır(10-15). Amerikan Tiroid Birliği, gebelik ve laktasyon döneminde 150 µg/gün iyot desteği(potasyum iyodür formunda) alınmasını önermektedir(4). Emzirme dönemi de oldukça önemlidir. Bebeğin tek iyot kaynağı anne sütüdür. Çalışmalar, anne sütünün iyot içeriğinin en yüksek düzeyde bulunduğu formun kolostrum olduğunu, laktasyonun ilerleyen dönemlerinde ise sütün iyot içeriğinin aşamalı olarak azaldığını göstermektedir. İyot yetersizliği dünya genelinde mental retardasyonun en önemli nedenidir. Çin’de yapılan bir meta analiz çalışmasına göre; yeterli iyot bulunan bölgelerdeki çocukların IQ düzeyleri, iyodun yeterli olmadığı bölgedeki çocuklarınkinden 12,5 puan daha yüksek bulunmuştur(16).
Dünyadaki duruma baktığımızda iyot eksikliğinin iyileştirilmesinde; DSÖ, Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu [United Nations International Children’s Emergency Fund(UNICEF)] ve İyot Yetersizliği Bozukluklarının Kontrolü için Uluslararası Konsey örgütlerinin rolü büyük olduğunu görmekteyiz. İyotlu tuza erişimin en yüksek olduğu bölgelerin ABD ve Batı Pasifik iken, erişimin en düşük olduğu bölgenin Doğu Akdeniz olduğu saptanmıştır(25).
Ülkemizde ise 1994 yılında Sağlık Bakanlığı ve UNICEF iş birliği ile “İyot Yetersizliği Hastalıklarının Önlenmesi ve Tuzun İyotlanması Programı” başlatılmıştır. Bu kapsamda; sofra tuzlarına 50-70 mg/kg potasyum iyodür(KI) veya 25-40 mg/kg potasyum iyodat(KIO3) eklenmektedir. 2006 yılından itibaren ise “Konjenital Hipotiroidi Tarama Programı” kapsamında, tüm yeni doğanlar hipotiroidi riski açısından taranmaktadır(17,18). Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması 2008 yılı raporuna göre, iyotlu tuz kullanımı açısından bölgelere göre önemli farklılıklar bulunmaktadır. Kırsal kesimde yaşayan hane halkının %71,5’i, kentlerde yaşayan hane halkının ise %89,9’ u iyotlu tuz kullanmaktadır(19). Türk Neonatoloji ve Çocuk Endokrinoloji ve Diyabet Dernekleri ise 2018 yılında ortak bir bildirimde bulunmuşlardır. Buna göre gebelerin tiroid hastalıkları açısından değerlendirilmesi gerektiği, yeni doğanların konjenital hipotiroidi riskine karşı taranması zorunluluğu, konjenital hipotiroidi tanısının zamanında konularak erken tedavi uygulanması ile ilgili fikir birliği sağlanmıştır(20). Ülkemizde gebelerin iyot durumunu araştıran çalışmalar yapılmış olup bazı bölgelerde iyot yetersizliğinin halen önemli bir halk sağlığı sorunu olduğunu yansıtmaktadır(21,22,23,24). Bütün bu bilgiler ışığında; gebelikte elementer iyot alımına önem verilmesi, günlük tuz tüketiminin 5 g’ın altında olacak şekilde ayarlanması, laktasyon döneminde 150 µg/gün elementer iyot desteği verilmesi gereklidir diyebiliriz. Ülkedeki sağlık politikaları oluşturulurken sağlıklı nesiller yetiştirilmesi bakımından bu konunun irdelenmesi son derece önemlidir. Ayrıca sağlık ekibi içinde yer alan bireylerin(hekim, hemşire, ebe, diyetisyen); gebelik planlayan anne adaylarına, gebelere ve emziren annelere gerekli eğitimleri vermelerinin ve iyot eksikliği konusuna parmak basmalarının toplum sağlığı açısından yararlı olacağı düşüncesini sizlerle paylaşmak isteriz.
KAYNAKLAR
1. Alpers DH, Taylor BE, Bier DM, Klein S. Minerals. Manual of Nutritional Therapeutics. 5th ed. Philadelphia: Wolters Kluwer Health; 2015. p.656.
2. Coindet JF. Découverte d’un nouveau remède contre le goître. Ann Chim Phys. 1820;15(2): 49-59.
3. Chatin A. Recherches sur l’iode des eaux douces; de la présence de ce corps dans les plantes at les animaux terrestes. C R Acad Sci Paris. 1851;31:280-3.
4. Cox JT, Carney VH. Nutrition for reproductive health and lactation. In: Mahan LK, EscottStump S, Raymond JL, eds. Krause’s Food and the Nutrition Care Process. 14th ed. St. Louis: Elsevier; 2016. p.260.
5. Serrano-Nascimento C, Salgueiro RB, Vitzel KF, Pantaleão T, Corrêa da Costa VM, Nunes MT. Iodine excess exposure during pregnancy and lactation impairs maternal thyroid function in rats. Endocr Connect. 2017;6(7):510-21. [Crossref] [PubMed] [PMC]
6. Clugston GA, Hetzel BS. Iodine. In: Shils EM, Olson JA, Shike M, eds. Modern Nutrition in Health and Disease. 9th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins; 1999. p. 179- 87.
7. Institute of Medicine. Dietary Reference Intakes for Vitamin A, Vitamin K, Arsenic, Boron, Chromium, Copper, Iodine, Iron, Manganese, Molybdenum, Nickel, Silicon, Vanadium, and Zinc. Washington: National Academy Press; 2001. p.258-84.
8. Pearce EN. Effects of iodine deficiency in pregnancy. J Trace Elem Med Biol. 2012;26(2-3):131-3. [Crossref] [PubMed]
9. Baysal A. [Water and minerals]. Beslenme. 18. Baskı. Ankara: Hatiboğlu Yayınevi; 2018. p.138-9
10. Velasco I, Taylor P. Identifiying and treating subclinical thyroid dysfunction in pregnancy: emerging controversies. Eur J Endocrinol. 2018;178(1):D1-D12. [Crossref] [PubMed]
11. Peres HA. Iodine, ingesting or not? J Nutr Disorders Ther. 2017;7(1):1-4.
12. Moleti M, Lo Presti VP, Campolo MC, Mattina F, Galletti M, Mandolfino M, et al. Iodine prophylaxis using iodized salt and risk of maternal thyroid failure in conditions of mild iodine deficiency. J Clin Endocrinol Metab. 2008;93(7): 2616-21. [Crossref] [PubMed]
13. Bath SC. The effect of iodine deficiency during pregnancy on child development. Proc Nutr Soc. 2019;78(2):150-60. [Crossref] [PubMed]
14. Hamby T, Kunnel N, Dallas JS, Wilson DP. Maternal iodine excess: an uncommon cause of acquired neonatal hypothyroidism. J Pediatr Endocrinol Metab. 2018;31(9):1061-4. [Crossref] [PubMed]
15. Sait H, Kapoor S, Jindal A, Garg R, Belwal RS, Yadav S, et al. Association between neonatal thyroid stimulating hormone status and maternal urinary iodine status. Indian Pediatr. 2019;56(6):472-5. [Crossref] [PubMed]
16. Qian M, Wang D, Watkins WE, Gebski V, Yan YQ, Li M, et al. The effects of iodine on intelligence in children: a meta-analysis of studies conducted in China. Asia Pac J Clin Nutr. 2005;14(1):32-42. [PubMed]
17. Sarı HY, Yenal K, Yılmaz M. [Prevention of developmental disabilities in the perinatal period]. ERÜ Sağ Bil Derg. 2014;2(1):72-83.
18. Eren E, Sağlam H, Zengin A, Gül Y, Çakır EDP, Özgür T, et al. [Evaluation of the patients with congenital hypothyroidism: effect of the national screening program]. J Curr Pediatr. 2011;9(1):28-33.
19. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması Sonuç Raporu. Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, Başbakanlık, TÜBİTAK. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi; 2008. p.345. Erişim Tarihi: 13.07.2019. [Crossref]
20. Özon A, Tekin N, Şıklar Z, Gülcan H, Kara C, Taştekin A, et al. Neonatal effects of thyroid diseases in pregnancy and approach to the infant with increased TSH: Turkish Neonatal and Pediatric Endocrinology and Diabetes Societies consensus report. Turk Pediatri Ars. 2018;53(Suppl 1):209-23. [Crossref] [PubMed] [PMC]
21. Anaforoğlu İ, Algün E, İnceçayır Ö, Topbaş M, Erdoğan MF. Iodine status among pregnant women after mandatory salt iodisation. Br J Nutr. 2016;115(3):405-10. [Crossref] [PubMed]
22. Koyuncu K, Turgay B, Söylemez F. Iodine deficiency in pregnant women at first trimester in Ankara. J Turk Ger Gynecol Assoc. 2018; 20(1):37-40. [Crossref] [PubMed] [PMC]
23. Parildar H, Desteli GA, Bildacı TB, Cigerli Ö. Should iodine be supported in pregnancy? A hospital based study. TJFMPC. 2018;12(1): 19-23. [Crossref]
24. Çetinkaya K, İngeç M, Çetinkaya, Kaplan İ. Iodine deficiency in pregnancy and in women of reproductive age in Erzurum, Turkey. Turk J Med Sci. 2012;42(4):675-80. 42. Zimmermann MB. Iodine requirements and the risks and benefits of correcting iodine deficiency in populations. J Trace Elem Med Biol. 2008;22(2):81-92. [Crossref] [PubMed
25. Zimmermann MB, Andersson M. Assessment of iodine nutrition in populations: past, present, and future. Nutr Rev. 2012;70(10):553-70. [Crossref] [PubMed]